Οταν τα παιδιά γίνονται γονείς των γονιών τους

Σύμφωνα με τους θεωρητικούς της συστημικής προσέγγισης θεραπείας, σε μια οικογένεια που λειτουργεί με υγιή τρόπο τα όρια ανάμεσα στις γενεές είναι ξεκάθαρα. Οι γονείς έχουν το καθήκον να τρέφουν και να προστατεύουν τα παιδιά και έχουν την εξουσία (μεγαλύτερη ή μικρότερη ανάλογα με την ηλικία των παιδιών) να παίρνουν τις σημαντικές αποφάσεις για την οικογένεια.

Γράφει η Μαρία Γιατρουδάκη, ψυχολόγος – ψυχοθεραπεύτρια

Τα παιδιά έχουν δικαίωμα στη φροντίδα, στην προστασία και στην καθοδήγηση που παρέχουν οι γονείς και πρέπει να ακολουθούν κάποιους ξεκάθαρους κανόνες που θέτει η μεγαλύτερη γενιά.

Τα πράγματα όμως δεν γίνονται πάντα έτσι. Υπάρχουν περιπτώσεις όπου το ένα από τα παιδιά αναλαμβάνει έναν ρόλο γονιού μέσα στην οικογένεια, δηλαδή λειτουργεί ως γονιός για τα μικρότερα αδέλφια του ή/και φροντίζει τον ένα ή και τους δύο γονείς του. Τότε το παιδί θεωρείται «γονεοποιημένο».

Ορισμένοι θεωρητικοί έχουν υποστηρίξει ότι αυτή η αντιστροφή ρόλων γονιού – παιδιού είναι, με κάποιες προϋποθέσεις, ένα φυσιολογικό φαινόμενο μέσα στους κόλπους της οικογένειας, που δίνει στα παιδιά την ευκαιρία να μάθουν να φροντίζουν τους άλλους.

Μέσα σε συνθήκες υποστήριξης του παιδιού από άλλους ενηλίκους, για ένα οριοθετημένο διάστημα και όταν η βοήθεια είναι κυρίως πρακτική, χωρίς μεγάλη συναισθηματική επιβάρυνση του παιδιού, αυτή η εμπειρία μπορεί να αποβεί θετική. Σε ακραίες όμως περιπτώσεις, όπου τα όρια μεταξύ των γενεών παραβιάζονται συστηματικά και ένα παιδί κατά κανόνα λειτουργεί σαν να ανήκει στην προηγούμενη γενιά, τότε το παιδί βρίσκεται σε κίνδυνο να αναπτύξει διαταραχές.

Μια τέτοια αντιστροφή ρόλων μπορεί να υπάρξει π.χ. σε μία οικογένεια όπου ο πατέρας έχει πρόβλημα με το αλκοόλ ή άλλες ουσίες και παραμελεί την οικογένειά του ή και κακοποιεί τη σύζυγο και τα παιδιά.

Το γονεοποιημένο παιδί έρχεται σε αυτή τη συνθήκη να συμπληρώσει το κενό ευθύνης από την πλευρά του πατέρα και γίνεται συμπαραστάτης, προστάτης, κάποτε και σωτήρας της μητέρας και των αδελφιών του.

Ένα λιγότερο ακραίο παράδειγμα είναι το παιδί που αναλαμβάνει, αυτόκλητα ή ακόμα χειρότερα, ύστερα από αίτημα των γονιών, να διαιτητεύει στις συγκρούσεις τους. Γονεοποιημένα είναι επίσης τα παιδιά που παγιδεύονται από τον ένα γονιό τους σε μια ανάρμοστη συμμαχία μαζί του εναντίον του άλλου γονιού ή εναντίον άλλων προσώπων της ευρύτερης οικογένειας.

Κάτι τέτοιο συμβαίνει αρκετά συχνά σε περιπτώσεις άσχημων διαζυγίων -η κόρη π.χ. καλείται να παρηγορήσει τη μητέρα της μετά τον χωρισμό, να γίνει έμπιστη και «φίλη» της, και να συμπαραταχθεί μαζί της εναντίον του πατέρα.

Σε τέτοιες θέσεις το παιδί επωμίζεται ευθύνες που είναι εντελώς ακατάλληλες για την ηλικία του. Συνήθως παρεμβαίνει σε στιγμές κρίσης ή φροντίζει να διατηρείται ήπιο κλίμα μέσα στην οικογένεια. Κατακλύζεται από άγχος και καθηλώνεται στην παρακολούθηση της κατάστασης της οικογένειας, αφήνοντας πίσω τις δικές του ανάγκες. Μαθαίνει να δίνει πριν καλά καλά μάθει να ζητά και να παίρνει.

Το παιδί «ξοδεύει εαυτό», για να είναι οι άλλοι καλά, τη στιγμή που θα έπρεπε να χρησιμοποιεί την ενέργειά του για να χτίζει ακριβώς τον εαυτό του, μέσα από φιλίες, δραστηριότητες και καθήκοντα που αρμόζουν στο αναπτυξιακό του στάδιο.

Αυτό το στυλ συσχετισμού με τους άλλους μπορεί μάλιστα να παγιωθεί. Οι ενήλικοι που υπήρξαν γονεοποιημένα παιδιά μπορεί να αναλαμβάνουν σε όλη τη ζωή τους ρόλους σωτήρα. Συχνά βρίσκουν τον εαυτό τους μέσα σε σχέσεις όπου περιθάλπουν, καθοδηγούν και βοηθούν τους άλλους, κάποτε έως εξάντλησης των προσωπικών τους αποθεμάτων.

Πολλές φορές δεν έχουν καν επίγνωση των δικών τους αναγκών (αφού έχουν μάθει να δίνουν πάντα προτεραιότητα στις ανάγκες των άλλων) και δυσκολεύονται πολύ να διεκδικήσουν ισοτιμία και αμοιβαιότητα. Και η σχέση τους με την οικογένεια καταγωγής τους κατά κανόνα παραμένει στενότερη από όσο πρέπει.

Έτσι, δεν αισθάνονται ελεύθεροι να δεσμευτούν με έναν σύντροφο και να δημιουργήσουν τη δική τους οικογένεια.

Υπάρχει μια μεγάλη δύναμη έλξης από την πατρική οικογένεια που συντηρείται από το άγχος και την ανησυχία του ενήλικου πλέον παιδιού για το αν η οικογένεια θα τα βγάλει πέρα χωρίς τις παρεμβάσεις και τη βοήθειά του. Την ανεξαρτητοποίηση και τη συγκέντρωσή του στη δική του ζωή τη βιώνει ο νέος ενήλικος ως προδοσία και εγκατάλειψη της πατρικής οικογένειας.

Είναι φανερό ότι η εμπλοκή ενός παιδιού σε θέματα ενηλίκων όχι μόνο δεν πρόκειται να λύσει κανένα πρόβλημα αλλά δημιουργεί άλλα, κάποιες φορές σοβαρότερα ακόμα. Το συμπέρασμα που βγαίνει από κλινικές παρατηρήσεις είναι ότι τα παιδιά γονεοποιούνται όταν οι γονείς τους έχουν ανεπίλυτα προβλήματα με τις δικές τους οικογένειες καταγωγής.

Συχνά είναι θυμωμένοι με τους δικούς τους γονείς, διότι νιώθουν ότι οι συναισθηματικές τους ανάγκες όταν ήταν παιδιά έμειναν ακάλυπτες. Οι ίδιοι μάλιστα μπορεί να είχαν κληθεί να παίξουν τον ίδιο ρόλο στις δικές τους οικογένειες, οπότε αυτή η πρακτική ίσως τους φαίνεται αυτονόητη. Συνεπώς, ο γονιός χρειάζεται καταρχάς να αναγνωρίσει τον θυμό που έχει για τους δικούς του γονείς, να πενθήσει για τα όσα έχασε ως γονεοποιημένο παιδί και να αποφασίσει να σταματήσει αυτή την κακή παράδοση. Και για να το πετύχει πρέπει να υπενθυμίζει συχνά στον εαυτό του το μέγεθος της διαφοράς ισχύος, ωριμότητας και αντοχής που έχει από τα παιδιά του.

Στη γονεοποίηση των παιδιών πιθανόν συμβάλλει και η απομόνωση της οικογένειας.

Όταν οι γονείς διατηρούν στενούς δεσμούς φιλίας, τότε είναι λιγότερο πιθανό να προσεγγίσουν τα παιδιά τους για να λάβουν τη συναισθηματική στήριξη που κατά καιρούς έχουν ανάγκη. Αντί να δώσουν στο παιδί τους μια πρόωρη γεύση των πικρών πλευρών της ζωής των μεγάλων, οι γονείς οφείλουν να τολμήσουν να εκθέσουν τα προβλήματά τους και να αναζητήσουν συμβουλές και βοήθεια από άλλους ενηλίκους, οι οποίοι μπορούν να αντέξουν το βάρος και της αφήγησης των προβλημάτων και της προσπάθειας επίλυσής τους.

Βιβλιογραφία
-S. Minuchin, Οικογένειες και οικογενειακή θεραπεία, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2000.
-Ivan Boszormenyi-Nagy & Geraldine M. Spark, Invisible Loyalties, Brunner/Mazel, 1984.
-L. Earley and D. Cushway, The Parentified Child, Clin Child Psychol Psychiatry, 2002, 7, 163-178.
-S. Minuchin, Οικογενειακό Καλειδοσκόπιο, Εκδόσεις Ερευνητές/ΚΕΘΕΑ, Αθήνα, 2007
πηγή: haniotika-nea.gr