Πώς νιώθουμε όταν χάνουμε κάποιον που αγαπάμε;
γράφει η Ελένη Δασκαλάκη
Στο εξοχικό μας σπίτι είχαμε ένα πανέξυπνο σκυλάκι που είχε μαζέψει κάποια στιγμή από το δρόμο ο μικρός μου ανιψιός. Ο σκύλος αυτός – ο Καστανούλης – ήταν ο αγαπημένος τους σύντροφος στα παιχνίδια. Όταν κάποια στιγμή ο Καστανούλης αρρώστησε σοβαρά ο κτηνίατρος μας εξήγησε ότι το καλύτερο για το ζωάκι μας ήταν η ευθανασία.
Ο Καστανούλης έμεινε ένα βράδυ στο ιατρείο του κι εμείς – εγώ κι ο αδερφός μου – έπρεπε να εξηγήσουμε στα παιδιά ότι το σκυλάκι δεν θα ξαναγύριζε ποτέ. Προσπαθήσαμε να τους πούμε ότι αφού ήταν τόσο άρρωστος δεν πρέπει να λυπόμαστε που πέθανε αφού τώρα δεν πονάει πια και είναι ευτυχισμένος μαζί με άλλα ζωάκια στον ουρανό.
«Δεν είναι καθόλου δίκαιο. Ο Καστανούλης ήταν πολύ κακός σκύλος αφού πήγε και πέθανε ενώ εγώ τον αγαπούσα τόσο», ήταν η αντίδραση του ανιψιού μου που έφυγε μακριά μας θυμωμένος.
Την ίδια ώρα η μικρή κόρη μου έκλαιγε στην αγκαλιά του θείου της και ρώταγε που είναι τώρα ο Καστανούλης. Την άλλη μέρα με μια μικρή τελετή θάψαμε τον Καστανούλη στην αλάνα απέναντι από το σπίτι μας και του αφήσαμε λίγα λουλούδια από τη γλάστρα μας. Το ίδιο βράδυ η μικρή είχε βρει τις απαντήσεις για το τι απέγινε ο σύντροφός της στα παιχνίδια. Κοιτάζοντας τον ουρανό της εξοχής που ήταν γεμάτος αστέρια μας ανακοίνωσε ότι ο Καστανούλης έγινε αστεράκι και θα μας βλέπει από ψηλά κάθε βράδυ…
Για τα παιδιά της δικής μας οικογένειας ο θάνατος του αγαπημένου τους σκύλου ήταν η πρώτη τους επαφή με την οριστική απώλεια, ένα γεγονός με το οποίο όλοι κάποια στιγμή θα έρθουμε αντιμέτωποι, άλλοτε περισσότερο κι άλλοτε λιγότερο οδυνηρά. Κι είτε πρόκειται για το ζωάκι που μεγαλώσαμε μαζί του είτε για έναν αγαπημένο συγγενή ή φίλο η απώλεια είναι πάντα οδυνηρή και άδικη. Κυρίως όμως είναι ένα κομμάτι της ζωής που δυσκολευόμαστε να καταλάβουμε κι εμείς οι ίδιοι, πόσο μάλλον να το εξηγήσουμε και να το δικαιολογήσουμε στα παιδιά μας.
Τι σημαίνει απώλεια για ένα παιδί;
«Απώλεια είναι η οριστική απουσία την οποία αντιλαμβάνεται διαφορετικά κάθε παιδί ανάλογα με την ηλικία του. Όσο μικρότερο είναι το παιδί και περίπου μέχρι τα τέσσερα χρόνια του είναι δύσκολο να αντιληφθεί με τη λογική του το οριστικό του θανάτου. Ήδη όμως από μικρότερη ηλικία το παιδί έρχεται συναισθηματικά σε επαφή με την έννοια της απώλειας μέσα από την απουσία της μαμάς του όταν αυτή φεύγει για λίγο από το δωμάτιο», προσπαθεί να μας εξηγήσει η Ελένη Λαζαράτου-Λεβειδιώτη, ψυχίατρος και παιδοψυχίατρος.
Ακόμη κι όταν πρέπει να εξηγήσουμε σ’ ένα παιδί ότι το αγαπημένο του ζωάκι πέθανε και δεν θα το ξαναδεί πια, βρισκόμαστε σε μια πολύ δύσκολη θέση, αφού για το παιδί που βιώνει έντονα όλα τα συναισθήματά του, η απώλεια είναι πολύ σημαντική. Φυσικά είναι ακόμη δυσκολότερο να μιλήσουμε στο παιδί για το θάνατο ενός αγαπημένου ανθρώπου, αφού είναι ένα γεγονός που φορτίζει κι εμάς συναισθηματικά και μάλιστα μπορεί να έχουμε τις ίδιες αντιδράσεις άρνησης και θυμού με το παιδί μας.
Πώς μπορούμε να μιλήσουμε για την απώλεια στο παιδί
«Αν ας πούμε έχει πεθάνει ο παππούς, η ηλικία και η ωριμότητα του παιδιού θα μας καθοδηγήσουν στο πως πρέπει να του μιλήσουμε για το θάνατο. Χωρίς να ωραιοποιήσουμε την πραγματικότητα χρησιμοποιώντας εκφράσεις όπως «κοιμήθηκε» ή «έφυγε», θα μιλήσουμε με αγάπη και τρυφερότητα στο παιδί για τον παππού που έκανε έναν μεγάλο κύκλο ζωής, που από παιδί έγινε άντρας, έκανε οικογένεια και εγγονάκια, που έζησε πολλά ευτυχισμένα χρόνια και τώρα πια πέθανε. Ανάλογα με την ηλικία του παιδιού αλλά και το ενδιαφέρον του γι’ αυτά που του εξηγούμε θα προσπαθήσουμε να του δώσουμε να καταλάβει ότι ο παππούς βρίσκεται τώρα κάπου μακριά, αλλά όσο εμείς τον αγαπάμε και τον θυμόμαστε θα υπάρχει πάντα μέσα στην καρδιά μας.
Το να αλλοιώσουμε την πραγματικότητα λέγοντας ότι ο παππούς «κοιμήθηκε» μπορεί να δημιουργήσει φόβο στο παιδί ότι και το ίδιο ή η μαμά του μπορεί να πεθάνει όταν πάει να κοιμηθεί. Το ίδιο ανώφελο είναι να πούμε στο παιδί ότι ο αγαπημένος μας άνθρωπος έφυγε ταξίδι αφού του καλλιεργούμε την προσμονή ότι κάποια μέρα θα γυρίσει πίσω», μας εξηγεί η Ελένη Λαζαράτου-Λεβειδιώτη.
Η αλήθεια είναι ότι όσο περισσότερο πονάμε εμείς τόσο θέλουμε να κάνουμε πιο εύκολη την κατάσταση για τα παιδιά μας και γι’ αυτό αποφεύγουμε να τα φέρουμε αντιμέτωπα με την πραγματικότητα. Με αυτό τον τρόπο όμως δεν τους δίνουμε την ευκαιρία να πενθήσουν, να κλάψουν και τελικά να ξεπεράσουν τις δύσκολες στιγμές.
Το πένθος πονάει, αλλά είναι απαραίτητο
Όπως εμείς έτσι και τα παιδιά, έστω κι αν δεν μπορούν να το εκφράσουν ή να αντιληφθούν τι τους συμβαίνει, πρέπει να περάσουν αυτή την ανθρώπινη διαδικασία του πένθους για να μπορέσουν να αντιμετωπίσουν την πραγματικότητα. Γι’ αυτό άλλωστε και σε όλους τους πολιτισμούς οι άνθρωποι αποχαιρετούν τους αγαπημένους τους με κάποιο τελετουργικό που βοηθά το μυαλό να συνειδητοποιήσει και να δεχτεί την οριστική απώλεια.
«Γι’ αυτό και όταν ένα παιδί χάσει το αγαπημένο του ζωάκι είναι καλό να κάνουμε μαζί του μια μικρή αποχαιρετιστήρια τελετή και να μην βιαστούμε να αντικαταστήσουμε το ζωάκι με ένα άλλο. Πρέπει να αφήσουμε στο παιδί το χρόνο να λυπηθεί και να ξεπεράσει τη θλίψη ή το θυμό του», επισημαίνει η ειδικός.
Κάθε ένας αντιδρά με διαφορετικό τρόπο στο πένθος
Πολλές φορές τα παιδιά μπορεί να αντιδράσουν στο νέο της απώλειας ενός αγαπημένου ζώου ή ενός συγγενή με διάφορους τρόπους ακριβώς επειδή δεν μπορούν να καταλάβουν τι ακριβώς συμβαίνει. Μπορεί να αντιδράσουν με θυμό, να αισθανθούν αδικημένα ή λυπημένα. Μπορεί όμως να αντιδράσουν με αδιαφορία ή να λυπηθούν περισσότερο αν χαθεί το καναρίνι τους παρά μια θεία. Αυτό συμβαίνει γιατί δεν έχουν τη δυνατότητα να κατανοήσουν την οριστική έννοια του θανάτου.
Με όποιον τρόπο πάντως κι αν αντιδράσουν ας έχουμε στο μυαλό μας ότι τα παιδιά λόγω της μικρής τους ηλικίας και των αμέτρητων ερεθισμάτων που έχουν γύρω τους συνήθως ξεπερνούν σε συντομότερο χρόνο μια απώλεια μέσα στην οικογένεια απ’ ότι εμείς οι ενήλικες.
Μια δύσκολη απόφαση
Ακόμη δυσκολότερη από το να μεταφέρουμε στα παιδιά το γεγονός του θανάτου για πολλούς από εμάς είναι η απόφαση για το αν πρέπει να πάρουμε μαζί μας το παιδί στην κηδεία του αγαπημένου μας προσώπου. Είναι άραγε καλύτερο να κρατήσει την ανάμνηση ενός υγιούς και ζωντανού ανθρώπου ή να αποχαιρετήσει τον παππού ή τη γιαγιά του για τελευταία φορά;
«Ανάλογα βέβαια με την ηλικία και την ωριμότητα του παιδιού θα πάρουμε αυτή την απόφαση. Πιστεύω ότι για ένα παιδί είναι θετική η σιγουριά ότι «ο παππούς μου βρίσκεται τώρα εδώ και όποτε θέλω μπορώ να έρχομαι να του αφήνω ένα λουλούδι», το να γνωρίζουμε που βρίσκεται ο αγαπημένος μας άνθρωπος είναι πολύ σημαντικό για όλους μας σαν συναισθηματικό σημείο αναφοράς.
Το ότι το παιδί θα μας δει λυπημένους και πιθανόν να κλαίμε δεν είναι κακό, αφού έτσι του δίνουμε το μήνυμα ότι μπορεί ελεύθερα και το ίδιο να εκφράσει τα συναισθήματά του. Είναι όμως πολύ διαφορετικό να χάσουμε τον αυτοέλεγχό μας την ώρα της τελετής και να κάνουμε το παιδί μάρτυρα σκηνών που θα ξεπεράσει δυσκολότερα από τον ίδιο το χαμό του ανθρώπου μας. Αν λοιπόν δεν είμαστε σίγουροι ότι θα μπορέσουμε να συγκρατηθούμε στην εκδήλωση της στεναχώριας μας ας μην πάρουμε μαζί το παιδί την ημέρα εκείνη αλλά να κάνουμε μαζί μια επίσκεψη στο νεκροταφείο ώστε να μπορέσει να χαιρετήσει και το παιδί τον παππού του» είναι η συμβουλή της Ελένη Λαζαράτου-Λεβειδιώτη.
Όπως και να’ χει όμως το να μιλήσουμε στο παιδί μας για το συμβαίνει, ακόμη κι αν είναι μόνο για να του πούμε ότι είμαστε πολύ στεναχωρημένοι, ότι δεν έχουμε όλες τις απαντήσεις και δεν ξέρουμε πως να του εξηγήσουμε αυτά που ρωτάει θα μας φέρει πιο κοντά και θα μπορέσουμε ο καθένας να αντλήσει δύναμη και κουράγιο από τον άλλο σε μια τόσο δύσκολη αλλά και αναπόφευκτη στιγμή της ζωής μας.
Άλλωστε από τη στιγμή που ο θάνατος είναι κομμάτι της ζωής, το να μάθουν τα παιδιά μας να τον αντιμετωπίζουν, να πενθούν και να ξαναβρίσκουν τη χαρά της ζωής είναι ένα πολύτιμο μάθημα για την ίδια τη ζωή και την ευτυχία τους.
Οι δύσκολες ερωτήσεις
«Μαμά/Μπαμπά πότε θα πεθάνεις;»
Ένας θάνατος ή μια σοβαρή αρρώστια στην οικογένεια μπορεί να γεννήσουν τέτοιες απορίες στο παιδικό μυαλό. Μια καθησυχαστική απάντηση ότι οι περισσότεροι άνθρωποι θα πεθάνουν όταν είναι αρκετά ηλικιωμένοι είναι η καλύτερη. Για να το καταλάβει καλύτερα το παιδί μπορούμε να του πούμε ότι πρώτα θα μεγαλώσει εκείνο, θα παντρευτεί, θα κάνει δικά του παιδιά και μετά η μαμά κι ο μπαμπάς που θα είναι πολύ πολύ μεγάλοι θα πεθάνουν. Πάντα όμως θα έχει δίπλα του ανθρώπους που θα το αγαπούν και θα το φροντίζουν και δεν θα μείνει ποτέ μόνο του.
«Κι εγώ θα πεθάνω;»
Ο φόβος ότι μπορεί και το ίδιο να πεθάνει είναι πολύ λογικός αν το μυαλό του παιδιού μπει στη διαδικασία αυτή. Η αναγνωρισμένη Γαλλίδα παιδοψυχολόγος Φρανσουάζ Ντολτό προτείνει να απαντήσουμε στα παιδιά με μια πολύ απλοϊκή σκέψη που όπως υποστηρίζει τα καθησυχάζει: «Θα πεθάνουμε όταν πάψουμε να ζούμε. Αυτή τη στιγμή είμαστε ζωντανοί και πολύ ευτυχισμένοι γι’ αυτό». Μπορούμε επίσης να εξηγήσουμε στο παιδί ότι είναι πολύ καλά στην υγεία του και πιθανότατα θα ζήσει πολλά πολλά χρόνια.
«Που είναι τώρα ο παππούς;»
Η απάντηση σε αυτή την ερώτηση εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τη θρησκευτική και φιλοσοφική θεώρηση κάθε οικογένειας. Ό,τι όμως κι αν απαντήσουμε στο παιδί, ας είναι διατυπωμένο σε απλή γλώσσα και καθησυχαστικό τονίζοντας ότι όσο τον θυμόμαστε με αγάπη, ο παππούς θα ζει πάντα μέσα στην καρδιά μας.
Το άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε το 2001 στο περιοδικό για γονείς «Η ζωή με το παιδί» και ήταν η έμπνευση για τη συγγραφή μερικά χρόνια αργότερα του παραμυθιού Όταν ο Καστανούλης έγινε αστεράκι.
